El Physiologus como fuente gráfico-textual de la emblemática animalística de la Edad Moderna

Autores/as

  • José Julio García Arranz Universidad de Extremadura

DOI:

https://doi.org/10.17979/janus.2014.0.3.10292

Palabras clave:

Physiologus, zoología clásica, naturalismo moralizante, simbolismo animal, emblemática

Resumen

El Physiologus, recopilación de alegorizaciones cristianas extraídas de las propiedades naturales atribuidas a ciertos animales y plantas, reales o fantásticos, compuesta en lengua griega en algún lugar del Mediterráneo oriental -Alejandría o Siria- entre los siglos II y IV de nuestra era, ha generado una vasta bibliografía desde finales del siglo XIX en torno a su origen, autoría y versiones en diversos idiomas. Sin embargo, si exceptuamos alguna honrosa excepción, aún no se había abordado en profundidad la influencia que este opúsculo pudo llegar a ejercer en el género literario-visual de los libros de emblemas a partir del siglo XVI. Considerado habitualmente por la crítica como una fuente esencial de la vertiente animalística de la Emblemática libresca, en el presente trabajo nos proponemos un examen detallado de la verdadera incidencia que el Physiologus alcanzó tanto en las imágenes como en las interpretaciones alegóricas de los emblemas que, a priori, parecen guardar algún tipo de relación temática con aquel primitivo texto cristiano.

Citas

Estudios y ediciones del Physiologus; estudios sobre emblemática animalística

Ahrens, Karl, Das “Buch der Naturgegenstände” herausgegeben und übersetzt von K. Ahrens, Kiel, 1892.

Antón, Beatriz, “El ‘apareamiento oral’ (oris coitus) de las serpientes y su simbología en la literatura emblemática neolatina”, IMAGO. Revista de Emblemática y Cultura Visual, 1, 2009, pp. 99-116.

Antón, Beatriz y Antonio Espigares (eds.) Adriano Junio: Emblemas, Zaragoza, Libros Pórtico, 2013.

Aldama, Ana Mª y Beatriz Antón, “Loci communes en la literatura emblemática neolatina: Beatus ante obitum nemo y Memento mori en los Emblemata centum regio politica (Madrid 1653) de J. de Solórzano”, Cuadernos de Filología Clásica. Estudios Latinos, 29: 1, 2009, pp. 167-208.

Bernabó, Massimo, Il Fisiologo di Smirne. Le miniature del perduto codice B.8 della Biblioteca della Scuola Evangelica di Smirne, (colección Millennio Medievale, 7), Firenze, Sismel/Edizioni del Galluzzo, 1998.

Bernat Vistarini, Antonio y John T. Cull (eds.), Enciclopedia Akal de emblemas españoles ilustrados, Madrid, Akal, 1999.

Calvo Delcán, Carmen (introd., trad. y notas), Fisiólogo (colección Biblioteca Clásica Gredos, 270), Madrid, Gredos, 1999.

Carmody, Francis J., “Physiologus latinus. Versio Y”, en The University of California Publications in Classical Philology, vol. 12, nº 7, Berkeley/ Los Angeles, University of California Press, 1941, pp. 95-134.

Carmody, Francis J., Physiologus, the Very Ancient Book of Beasts, Plants and Stones, San Francisco, The Book Club of California, 1953.

Cohen, Simona, Animals as Disguised Symbols in Renaissance Art, Leiden, Brill, 2008.

Cox, Patricia, “The 'Physiologus': A 'Poiesis' of Nature”, Church History, 52, 1983, pp. 433-443.

Curley, Michael J. (ed.), Physiologus, Austin & London, University of Texas Press, 1979.

Diekstra, F. N. M., “The Physiologus, the Bestiaries and Medieval Animal Lore”, Neophilologus, 69, 1985, pp. 142-155

Docampo Álvarez, Pilar (introd.), Javier Martínez Osende, (dibujos) y José Antonio Villar Vidal, (trad. y coment.), “La versión C del Fisiólogo Latino. El Codex Bongarsianus 318 de Berna”, Medievalismo. Boletín de la Sociedad Española de Estudios Medievales, año 10, nº 10, 2000, pp. 27-67.

Eden, P. T. (ed. y trad.), Theobaldi Physiologus, Leiden-Köln, E. J. Brill, 1972.

Epifanio de Salamis (atribuido), Sancti patris nostri Epiphanii episcopi Constantiae Cypri ad Physiologum. Eiusdem in die desto palmarum sermo. D. Consali Ponce de Leon hispalensis (...) Romae, apud Zannettum et Russinellum, 1587 (otra edición en Antuerpiae, Officina Christophori Plantini, 1588).

Epifanio de Salamis (atribuido), Ad Physiologum, qui de uniuscuiusque generis ferarum ac volucrum natura locutus est, edición en Jacques-Paul Migne, Patrologiae cursus completus. Series graeca, Paris, Migne, 1857-1866, vol. XLIII, cols. 517-534.

García Arranz, José Julio, “La salamandra: distintas interpretaciones gráficas de un mito literario tradicional”, Norba-Arte, X, 1990, pp. 53-68.

García Arranz, José Julio, “Los bestiarios medievales como fuente de los emblemas animalísticos europeos de los siglos XVI y XVII”, en Actas del VIII congreso nacional de Historia del Arte (2 volúmenes), Mérida, Editora Regional de Extremadura, 1993, vol. 2, pp. 679-687.

García Arranz, José Julio, Symbola et emblemata avium. Las aves en los libros de emblemas y empresas de los siglos XVI y XVII, A Coruña, SIELAE, 2010.

García Arranz, José Julio, “Livres d'emblèmes ou bestiaires modernes? Les traités animaliers d'Andrés Ferrer de Valdecebro et de Francisco Marcuello”, en Wolfgang Harms y Dietmar Peil (eds.), Polyvalenz und Multifunktionalität der Emblematik, revista Mikrokosmos, vol. 65 (2 tomos), Frankfurt am Main, Peter Lang, 2002, tomo I, pp. 269-286.

George, Wilma y Brunsdon Yapp, The Naming of the Beasts. Natural History in the Medieval Bestiary, London, Duckworth, 1991.

González de Zárate, José Mª (ed.), Emblemas regio-políticos de Juan de Solórzano (colección Impar; serie Emblemática I), Madrid, Tuero, 1987.

Guglielmi, Nilda (introd. y notas) y Manuel Ayerra Redín (trad.), El Fisiólogo, bestiario medieval, Buenos Aires, Editorial Universitaria, 1971 (reedición en Madrid, Ediciones Eneida, 2002).

Harms, Wolfgang y Ulla-Britta Kuechen (introd.), Symbola et emblemata (Nürnberg 1590 bis 1604) (serie Naturalis Historia Bibliae, vols. 2/1 y 2/2), dos volúmenes, Graz, Akademische Druck/ Verlagsanstalt, 1986-1988.

Heckscher, William S. y Karl-August Wirth, “Emblem, Emblembuch”, Reallexicon zur deutschen Kunstgeschichte, vol. 5, Stuttgart, Druckenmüller, 1967, cols. 85-228.

Henkel, Arthur y Albrecht Schöne, Emblemata. Handbuch zur Sinbildkunst des XVI. und XVII. Jahrhunderts (2ª edición), Stuttgart, J. B. Metzelersche Verlagsbuchhandlung, 1976.

Henkel, Nikolaus, Studien zum Physiologus im Mittelalter, Tübingen, Niemeyer, 1976.

Hildeberto, Physiologus, edición en Jacques-Paul Migne, Patrologiae cursus completus. Series latina, Paris, Migne, 1844-1865, vol. CLXXI, cols. 1217-1224.

Kaimakis, Dimitris, Der Physiologus nach der ersten Redaktion, Meisenheim am Glan, Anton Hain, 1974.

Lauchert, Friedrich, Geschichte des Physiologus, Strassburg, Karl J. Trübner, 1889.

Malaxecheverría, Ignacio (ed.), Bestiario (colección Selección de lecturas medievales, 18), Madrid, Siruela, 1986.

Mariño Ferro, Xosé Ramón, El simbolismo animal. Creencias y significados en la cultura occidental, Madrid, Ediciones Encuentro, 1996, pp. 94-95.

McCulloch, lorence, Mediaeval Latin and French Bestiaires (colección University of North Carolina Studies in Romance Languages and Literatures, 33), Chapel Hill, University of North Carolina Press, 1960.

Muratova, Xenia, “La production des manuscrits du Physiologue grecs enluminés en Italie aux XVe-XVIe siècles et leur place dans l'historie de la tradition de l'illustration de Physiologue”, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik, 32/6 (1982), pp. 327-340.

Muratova, Xenia y Daniel Poirion (int. y com.), Marie-France Dupuis y Sylvain Louis (trad.), Le Bestiaire, Vesoul, Philippe Lebaud, 1988.

Orlandi, Giovanni, “La tradizione del 'Physiologus' e i prodomi del Bestiario Latino”, L'uomo di fronte al mondo animale nell'Alto Medioevo, dos volúmenes, Spoleto, Presso la Sede del Centro, 1985 (colección Settimane di Studio del Centro Italiano di Studi sull’Alto Medioevo XXXI), vol. II, pp. 1057-1106.

Panunzio, Saverio (introd. y notas), Bestiaris (Bestiarios catalanes), textos A, B y G, dos volúmenes, Barcelona, Barcino, 1963 (colección Els nostres clàssics, vol. 91), vol. I, pp. 90-92 (manuscrito A).

Payne, Ann, Medieval Beasts, London, The British Library Board, 1990.

Peradejordi Juli (pról.), El Fisiólogo. Bestiario medieval (colección Archivo de Símbolos), Barcelona, Ediciones Obelisco, 2000.

Peil, Dietmar, “Zum Problem der Physiologus-Traditionen in der Emblematik”, Mittellateinisches Jahrbuch, 29 (1994), pp. 97-112.

Peil, Dietmar, “On the Question of the Physiologus. Tradition in Emblematic Art and Writing”, en Flores, Nona C. (ed.), Animals in the Middle Ages, New York/London, Rouledge, 1996, pp. 103-130.

Perry, Ben Edwin, “Physiologus”, en Georg Wissowa (coord.), Paulys RealEncyclopädie der Classischen Altertumswissenschaft, vol. X, parte 1, Stuttgart, J. B. Metzlersche Verlagsbuchhandlung, 1941, cols. 1074-1129.

Peters, Emil, Der Physiologus. Tiere und ihre Symbolik, Köln, Anaconda Verlag, 2013.

Piñero, F., “Simbolismo animal en el Fisiólogo”, en Actas del V Congreso español de Estudios Clásicos, Madrid, 1978.

Ponce de León, Gonzalo, Sancti patris nostri Epiphanii Episcopi Constantiae Cypri ad Physiologum, Romae, Apud Zannettum & Rustinellum, 1587.

Praz, Mario, Studies in Seventeenth-Century Imagery (colección Sussidi Eruditi, 16, segunda edición ampliada), Roma, Edizioni di Storia e Letteratura, 1964.

Praz, Mario, “Lo agradable y lo útil”, en Imágenes del Barroco (estudios de emblemática), trad. de José Mª Parreño, Madrid, Siruela, 1989, pp. 195-232.

Wood Rendell, Alan, Physiologus, a Metrical Bestiary of Twelve Chapters by Bishop Theobald, Printed in Cologne, 1492, London, John & Edwards Buspus Ltd., 1928.

Sbordone, Francesco, Physiologus, Milano-Genova-Roma-Napoli, Società “Dante Alighieri”, 1936 (Reed. Hildesheim-New York, Olms, 1976).

Sbordone, Francesco, Ricerche sulle fonti e sulla composizione del Physiologus greco, Napoli, G. Torella & Figlio, 1936.

Sbordone, Francesco, “La tradizione manoscritta del Physiologus latino”, Athenaerum, T. 27, fasc. III, IV , 1949, pp. 246-280.

Schömberger, Otto, Physiologus Griechisch/Deutsch, Stuttgart, Reclam Philipp Jun., 2001.

Schröder, Christian, Der Millstätter Physiologus, Würzburg, Königshausen &

Neumann, 2005.

Schultze, V., “Der Physiologus in der kirchlichen Kunst des Mittelalters”, Christliches Kunstblatt, 39, 1897, pp. 49-55.

Sebastián López, Santiago (ed.) y Francisco Tejada Vizuete (trad.), El Fisiólogo atribuido a San Epifanio seguido de El Bestiario Toscano (colección Investigación y Crítica), Madrid, Tuero, 1986.

Senés Rodríguez, Gema, “Pervivencia clásica de la imagen del castor en la tradición emblemático-simbólica”, en Macías Villalobos, C. y Núñez Romero, S. (eds.), Virtuti magistri honos. Studia graecolatina A. Alberte septuagesimo anno dicata, Zaragoza, Pórtico Libros, 2011, pp. 623-643.

Sulzer, Dieter, “Emblem”, Enzyklopädie des Märchens, vol. 3, Berlín/Nueva York, De Gruyter, 1987, cols. 1379-1391.

Talavera Esteso, Francisco José (ed.), Pierio Valeriano: Jeroglíficos. Prólogo general y Libros I-V, Palmyrenvs. Colección de Textos y Estudios Humanísticos XXI.1, Madrid, Instituto de Estudios Humanísticos, 2013.

Teobaldo, Phisiologus Theobaldi de naturis duodecim animalium. (COLOFON:) Impressus per Henricum Quentell in sancta civitate Coloniensi (1492).

Treu, Ursula, “The Physiologus and the Early Fathers”, Studia Patristica, 24, 1993, pp. 197-200.

Von Steiger, Christoph y Otto Homburger (eds.), Physiologus Bernensis: VollFaksimile-Ausgabe des Codex Bongarsianus der Burgerbibliothek Bern, Basel, Alkuin, 1964.

Wellmann, Max, “Der Physiologus: eine religionsgeschichtlich-naturwissenschaftliche Untersuchung”, Philologus, Suppl.-Bd. XXII, Heft 1, 1930, pp. 1-116.

Zambon, Francesco (ed.), Il Fisiologo (colección Piccola Biblioteca 22), Milano, Adelphi, 1993.

Libros de emblemas consultados

Alciato, Andrea, Livret des Emblemes, Paris, Chrestien Wechel, 1536.

Bargagli, Scipione, Dell'imprese, Venetia, appresso Francesco de Franceschi Senese, 1594.

Beze, Théodore, Icones, id est verae imagines virorum doctrina simul et pietate illustrium, Genevae, Ioannes Laon, 1580.

Borja, Juan de, Empresas morales, Brusselas, Francisco Foppens, 1680.

Burgundia, Antonius à, Linguae vitia & remedia emblematice expressa, Antuerpiae, apud Vidua Cnobbaert, 1631.

Camerarius, Joachim, Symbolorum et Emblematum ex animalibus quadrupedibus desumtorum Centuria Altera Collecta, Noribergae, Paulus Kaufmann, 1595.

Camerarius, Joachim, Symbolorum et Emblematum ex volatilibus et insectis desumtorum Centuria Tertia Collecta, Noribergae, Paulus Kaufmann, 1596.

Camerarius, Joachim, Symbolorum et Emblematum ex aquatilibus et reptilibus desumptorum centuria quarta Noribergae, Paulus Kaufmann, 1604.

Camilli, Camillo, Imprese illustri di diversi, Venetia, Francesco Ziletti, 1586.

Capaccio, Giulio Cesare, Delle imprese, Napoli, Gio. Giacomo Carlino, & Antonio Pace, 1592.

Chesneau, Augustin, Orpheus Eucharisticus, Parisiis, Apud Florentinum Lambert, 1657.

Covarrubias Orozco, Sebastián de, Emblemas morales, Madrid, Luis Sánchez, 1610.

Emblemata anniversaria Academiae Altorfinae studiorum iuventutis exercitandorum causa proposita et variorum orationibus exposita, Norimbergae, Christophorus Lochnerus, 1597, fol. 112 v.

Giovio, Paolo, Dialogo dell'imprese militari et amorose, Lyone, Guglielmo Rovillo, 1574.

Ferro, Giovanni, Teatro d'imprese, Venetia, Giacomo Sarzina, 1623.

Flamen, Albert (atrib.), Devises et emblesmes d'amour moralisez, Paris, Olivier de Varennes, 1658.

Fredro, Andrea Maximiliano, Andreae Maximiliani Fredro Castellani Leopoliensis scriptorum seu Togae et Belli Notationum Fragmenta. Accesserunt Peristromata Regum Symbolis expressa Dantisci, Bibliopolae, sumptibus Georgii Forsteri, 1660.

Heyns, Zacharias, Emblemata, Emblemes Chrestienes et Morales, Rotterdam, Pieter van Waesberge, 1625.

Junius, Hadrianus, Emblemata eiusdem aenigmatum libellus, Antuerpiae, ex officina Christophori Plantini, 1569.

Labia, Carlo, Simboli predicabili estratti da Sacri Evangeli, Ferrara, Bernardin Barbieri, 1692.

La Perrière, Guillaume de, La Morosophie, Lyon, Macé Bonhomme/ Tolose, Iean Mounier, 1553.

Le Moyne, Pierre, Devises Heroiques et Morales, Paris, Augustin Courbe, 1649.

Le Moyne, Pierre, De l'art des devises, Paris, Sebastien Cramoisy & Sebastien Mabre Cramoisy, 1666.

Luzón de Millares, Alejandro, Idea politica veri christiani, sive ars oblivionis, isagogica ad artem Memoriae, Bruxellis, Typis Francisci Foppens, 1665.

Maccio, Paolo, Emblemata Cum Privilegiis, Bononiae, 1628.

Mercier, Jean, Emblemata [Bourges, 1592].

Neugebauer, Salomon, Selectorum Symbolorum Heroicorum Centuria Gemina, Francofurti, Lucas Iennis, 1619.

Paradin, Claude, Devises Heroïques, Lion, Ian de Tournes y Guil. Gazeau, 1567.

Peacham, Henry, Minerva Britanna or a garden of heroical Devises, London, Wa. Dight (1612).

Picinelli, Filippo, Mondo simbolico, Milano, Stampa di Francesco Vigone, 1680.

Reusner, Nicolas, Emblemata, Francoforti, 1581.

Rollenhagen, Gabriel, Nucleus emblematum selectissimorum, Coloniae, Apud Ioannem Iansonium Bibliopolam Arnhemiensem, 1611.

Ruscelli, Girolamo, Le imprese illustri, Venetia, Francesco de Fráncesci Senesi, 1584.

Schoonhovius, Florentius, Emblemata Florentii Schoonhovii I. C. Goudani, partim Moralia partim etiam Civilia, Goudae, Apud Andream Burier, 1618.

Simeoni, Gabriele, Le imprese heroiche et morali (añadido al Dialogo dell’imprese militari et amorose de Paolo Giovio, Lyon, 1574, continuando su paginación).

Solórzano Pereyra, Juan, Emblemata Regio Politica in centuriam unam redacta et laboriosis atque utilibus commentarijs illustrata, Matriti, in Typographia Domin. Garciae Morras, 1653.

Soto, Hernando de, Emblemas moralizadas, Madrid, Licenciado Várez de Castro, 1599.

Taurellus, Nicolaus, Emblemata physico-ethica, Noribergae, in Blibiopolio Simonis Halbmayeri, 1617.

Typotius, Jacobus, Symbola divina & Humana Pontificum Imperatorum regum... Tomus Primus, Pragae, ex musaeo Octavii de Strada Civis Romani, 1601.

Typotius, Jacobus, Symbola varia Diversorum Principum Sacrosanc. Ecclesiae & Sacri Imperij Romani... Tomus Secundus, Pragae, ex museo Octavij de Stradi civis Romani, 1602.

Typotius, Jacobus, Symbola varia diversorum principum... Tomus tertius, Pragae, Aegidius Sadeler excudit, 1603.

Valeriano Bolzani, Pierio, I Ieroglifici overo Commentarii delle occulte significationi de gl’Egittij. & altre Nationi, Venetia, Gio. Battista Combi, 1625.

Villava, Juan Francisco de, Empresas espirituales y morales, Baeça, Fernando Díaz de Montoya, 1613.

Whitney, Geffrey, A choice of emblemes, and other devises, Leyden, Christopher Plantyn, 1586.

Wither, George, A collection of emblemes, ancient and moderne, London, Robert Allot, 1635.

Zincgreff, Julius Wilhelm, Julii Guilielmi Zincgrefii Emblematum EthicoPoliticorum centuria, Hamburg/ Franctfurt am Mäyn, Thomas Michael Goez, 1698.

Descargas

Publicado

15-05-2014

Número

Sección

Artículos