An unknown poem by Elói de Sá Sotomaior and the antisemitic literature in Portugal at the beginning of the 17th century

Authors

DOI:

https://doi.org/10.17979/janus.2025.14.11562

Keywords:

Elói de Sá Sotomaior, manierism, baroque, poetry, antisemitic literature

Abstract

This article examines a manuscript poem attributed to Elói de Sá Sotomaior, a 17th-century Portuguese writer. It begins with a review of the biography and critical reception of this poet, then moves on to analyse the poem “Ó meu senhor D. Miguel”. This analysis considers the dialogue established with the results of a poetic contest published in Lisbon in 1625, as well as with the anti-Semitic tone that pervades the entire poetic composition. This characteristic is linked to the context of its production and the anti-Jewish literature that proliferated in the early 17th century in the Iberian Peninsula. The article concludes with an edition of the poem.

Downloads

Download data is not yet available.

References

Almeida, Isabel, Poesia Maneirista, Lisboa, Comunicação, 1998.

Álvarez-Cifuentes, Pedro, “La ficción pastoril en Portugal: noticia de Olympo de pastores de António do Vale de Morais (1632)”, Studia Aurea, (2023), pp. 9-33, https://doi.org/10.5565/rev/studiaaurea.544.

Andrade, Miguel Leitão de, Miscelânea do sítio de Nossa Senhora da Luz do Pedrógão Grande, Lisboa, Mateus Pinheiro, 1629.

Arouca, João Frederico de Gusmão C., Bibliografia das obras impressas em Portugal no século XVII. Letras S-Z, Lisboa, Biblioteca Nacional, 2011.

Askins, Arthur, The Hispano-Portuguese Cancioneiro of the Hispanic Society of America, Chapel Hill, UNC Department of Romance Languages, 1974.

Augusto, Sara, A alegoria na ficção romanesca do Maneirismo e do Barroco, Lisboa, FCG/FCT, 2010.

Barreto, João Franco, Bibliotheca Lusitana, Biblioteca Nacional de Lisboa, Manuscrito B 1206-1211, 6 vols.

Barrios, Miguel (Daniel Levi) de, Triumpho del Govierno Popular y de la Antiguedad Holandesa, Amesterdão, s. i., 1683.

Barros, Anabela Leal de, “Poesia barroca e outras (in)utilidades em manuscritos dos sécs. XVII-XVIII do Arquivo Distrital de Braga”, Forum, nº 47-48, (2012-2013), pp. 11-47, < https://doi.org/10.5565/rev/studiaaurea.544.

Bell, Aubrey, Portuguese Literature, Oxford, Clarendon Press, 1922.

Bluteau, Rafael, Vocabulario Portuguez e latino, Lisboa, Pascoal da Silva, 1712-1720, 7 vols.

Boer, Harm den, La literatura sefardí de Amsterdam, Alcalá, Instituto Universal de Estudios Sefardíes y Andalusíes, 1995.

Bouterwek, Friedrich, History of Spanish and Portuguese Literature, Londres, Boosey and Sons, vol. II, 1823.

Braga, Isabel Drumond, Bens de hereges: inquisição e cultura material Portugal e o Brasil (séculos XVII-XVIII), Coimbra, Imprensa da Universidade de Coimbra, 2012.

Braga, Teófilo, Manual da História da Literatura Portuguesa, Porto, Livraria Universal, 1875.

Braga, Teófilo, Teoria da Literatura Portuguesa, Porto, Imprensa Portuguesa, 1881.

Braga, Teófilo, Curso de História da Literatura Portuguesa, Lisboa, Nova Livraria Internacional, 1885.

Braga, Teófilo, História da Literatura Portuguesa (Recapitulação), Porto, Livraria Chardron, 1909-1918.

Bravo López, Fernando, “La historiografía ante la correspondencia apócrifa entre los judíos de España y los de Constantinopla: una revisión crítica”, Studia historica. Historia Moderna, 8/2, (2016), pp. 467-502, https://doi.org/10.14201/shhmo2016382467502.

Cancioneiro Fernandes Tomás [Edição facsimil], Lisboa, Ministério da Educação Nacional/Museu Nacional de Arqueologia e Etnologia, 1971.

Cardaillac-Hermosilla, Yvette, “Antisemitismo y anti-islamismo en la literatura española de los siglos XVI y XVII”, em El olivo y la espada. Estudios sobre el antissemitismo en España (siglos XVI-XX), Pere Joan i Tous e Heike Nottebaum (eds.), Tübingen, Max Niemeyer Verlag, 2003, pp. 157-174.

Carvalho, José Adriano de Freitas, “As ruínas na poesia portuguesa do século XVII. Uma antologia breve”, Revista da Faculdade de Letras «Línguas e Literaturas», nº 20/1, (2003), pp. 31-46.

Carvalho, José Adriano de Freitas, “La formación del Parnaso portugués en el siglo XVII. Elogio, crítica e imitación”, Bulletin Hispanique, nº 109/2, (2007), pp. 473-509, https://doi.org/10.4000/bulletinhispanique.274.

Carvalho, Maria do Socorro Fernandes de, “Notas sobre antologias individuais publicadas em Portugal no século XVII: por que, como e quem publica poesia lírica”, Nonada: Letras em Revista, nº 21, (2013), < https://www.redalyc.org/articulo.oa?id=512451671014>.

Certamen poético em louvor de Dom Miguel de Noronha, Conde de Linhares, do conselho de sua Magestade e seu governador e capitão geral de Tânger, ao valor com que no seu campo só, à vista de todos, matou um leão às lançadas. Ordenado por dom Fernando de Faro, Lisboa, Geraldo da Vinha, [1625].

Cordeiro, Jacinto, Elogio dos Poetas Lusitanos, edição e introdução de Maria Lucília Gonçalves Pires, Porto, CITCEM/Edições Afrontamento, 2017.

Cunha, Mafalda Ferin, A poesia de Martim de Castro do Rio (c. 1548-1613), Coimbra, Imprensa da Universidade de Coimbra, 2011.

Este, João Batista d’, Diálogo entre discípulo e mestre catechizante, Lisboa, Geraldo da Vinha, 1621.

Febo, Belchior, Decisionum senatus regni Lusitaniae in quibus multa quae in controversiam quotidie vocantur, gravissimo illustrium senatorum iudicio deciduntur. Tomus primus. Lisboa, Jorge Rodrigues, 1623.

Febo, Belchior, Decisionum senatus regni Lusitaniae in quibus multa quae in controversiam quotidie vocantur, gravissimo illustrium senatorum iudicio deciduntur. Tomus secundus. Lisboa, Jorge Rodrigues, 1625.

Feitler, Bruno, “O catolicismo como ideal: produção literária antijudaica no mundo português da Idade Moderna”, Novos estudos, n.º 72 (2005), pp. 137-158, https://doi.org/10.1590/S0101-33002005000200008.

Feitler, Bruno, The Imaginary Synagogue: Anti-Jewish Literature in the Portuguese Early Modern World (16th-18th Centuries), Boston, Brill, 2015.

Figueiredo, Fidelino de, História da Literatura Clássica, Lisboa, Livraria Clássica, 1917-1922.

Freire, Francisco José, Dicionário Poético para o uso dos que principião a exercitar-se na poezia portugueza, Lisboa, Simão Tadeu Ferreira, 1794.

García Pérez, Domigo, Catálogo razonado biográfico de los autores portugueses que escribieron en castellano, Madrid, Imprenta del Colegio Nacional de Sordo-Mudos y de Ciegos, 1890.

Glaser, Edward, “Referencias antisemitas en la literatura peninsular de la Edad de Oro”, Nueva Revista de Filología Hispánica, nº 8/1, (1954), pp. 39-62.

Glaser, Edward, “Portuguese Sermons at Autos-da-Fé: Introduction and Bibliography”, Studies in Bibliography and Booklore, nº 2/2, (1955), pp. 53-78.

Hue, Sheila Moura, “Em busca do cânone perdido. Manuscritos e impressos quinhentistas: das variantes textuais e das atribuições autorais”, Revista Eletrônica de Estudos Literários, nº 5, (2009), pp. 1-18, < https://periodicos.ufes.br/reel/article/view/3551>.

Jorge, Ricardo, Francisco Rodrigues Lobo: estudo biográfico e crítico, Coimbra, Imprensa da Universidade, 1920.

Kayserling, Meyer, Sephardim. Romanische Poesien der Juden in Spanien. Ein Beitrag zur Literatur und Geschichte der spanisch-portugiesischen Juden, Leipzig, Hermann Mendelssohn, 1859.

Lipiner, Elias, “Os conversos refugiados na África Quinhentista”, em Os Baptizados em Pé. Estudos acerca da origem e da luta dos cristãos-novos em Portugal, Lisboa, Vega, 1998a, pp. 297-315.

Lipiner, Elias, “A ponte sobre o estreito. Diligência, no ano de 1627, sobre a vida dos judeus de Ceuta”, em Os Baptizados em Pé. Estudos acerca da origem e da luta dos cristãos-novos em Portugal, Lisboa, Vega, 1998b, pp. 317-328.

Loeb, Isidore, “La correspondance des Juifs d’Espagne avec ceux de Constantinople”, Revue des études juives, nº 15/30, (1887), pp. 262-276.

Machado, Diogo Barbosa, Bibliotheca Lusitana, Lisboa, António Isidro da Fonseca, 1741-1759.

Marcocci, Giuseppe e José Pedro Paiva, História da Inquisição Portuguesa (1536-1821), Lisboa, A Esfera dos Livros, 2016.

Matos, Vicente da Costa, Breve discurso contra a herética perfídia do Judaísmo, Lisboa, Pedro Craesbeeck, 1622.

Matos, Vicente da Costa, Breve discurso contra a heretica perfidia do judaísmo, Lisboa, Pedro Craesbeeck, 1623.

Matos, Vicente da Costa, Honras Cristãs nas afrontas de Jesus, Lisboa, Pedro Craesbeeck, 1625.

Medrano, Julián de, Silva curiosa, Paris, Nicolau Chesneau, 1583.

Medrano, Julián de, Silva curiosa, edição e estudo de Mercedes Alcalá Galán, New York, Peter Lang, 1998.

Meneses, Fernando de, História de Tânger que compreende as notícias desde a sua primeira conquista até à sua ruína, Lisboa, Oficina Ferreiriana, 1732.

Michaёlis, Carolina, O Cancioneiro de Fernandes Tomás. Índices, nótulas e textos inéditos, Coimbra, Imprensa da Universidade, 1922.

Mulinacci, Roberto, Do Palimpsesto ao Texto. A novela pastoril portuguesa, Lisboa, Edições Colibri, 1999.

Palma-Ferreira, João, Novelistas e contistas portugueses dos séculos XVII e XVIII, Lisboa, Imprensa Nacional Casa da Moeda, 1981.

Papéis vários e curiosos: tomo 5, Casa Fronteira e Alorna, n.º 22, Arquivo Nacional Torre do Tombo, Lisboa.

Paraira, David Cohen e Jos Smit, “The Portuguese Jewish community in Amsterdam”, em The Portuguese Synagogue in Amsterdam, Pieter Vlaardingerbroek (ed.), Amesterdão, Wbooks, 2013, pp. 11-48.

Park, Simon, Poets, Patronage, and Print in Sixteenth-century Portugal: From Paper to Gold, Oxford, Oxford University Press, 2021.

Pires, Maria Luísa Gonçalves e José Adriano de Carvalho, "Maneirismo e Barroco", em História Crítica da Literatura Portuguesa, Carlos Reis (dir.), Lisboa, Verbo, 2001.

Pires, Maria Luísa Gonçalves, “Introdução” à sua edição de Jacinto Cordeiro, Elogio dos Poetas Lusitanos, Porto, CITCEM, 2017, pp. 9-42.

Saraiva, A. J. e Óscar Lopes, História da Literatura Portuguesa, Porto, Porto Editora, 1996.

Sena, Jorge de, “Maneirismo e Barroquismo na Poesia Portuguesa dos Séculos XVI e XVII”, Luso-Brazilian Review, nº 2/2, (1965), pp. 29-53, < https://www.jstor.org/stable/3512621?seq=1>.

Silva, António de Moraes, Diccionario da língua portuguesa composto pelo padre D. Rafael Bluteau, reformado, e acrescentado por António de Moraes Silva natural do Rio de Janeiro, Lisboa, Simão Tadeu Ferreira, 1789, 2 vols.

Silva, Inocêncio Francisco da, Dicionário Bibliográfico Português, Lisboa, Imprensa Nacional, 1859.

Silva, Vítor Manuel Aguiar e, Maneirismo e barroco na poesia lírica portuguesa, Coimbra, Centro de Estudos Românicos, 1971.

Silva, Ana Ferreira da, O amor nas novelas pastoris portuguesas, Lisboa, Edições Colibri, 2020.

Silvestre, Osvaldo, “Novela Pastoril”, em História da Literatura Portuguesa, Óscar Lopes, Maria de Fátima Marinho e Carlos Reis (eds.), Lisboa, Alfa, 2002, vol. II, pp. 505-520.

Simões, João Gaspar, Perspetiva histórica da ficção portuguesa (das origens ao século XX), Lisboa, Dom Quixote, 1987.

Simson, Ingrid, “Un ejemplo de antisemitismo en el teatro de Lope de Vega: El Brasil restituido”, em El olivo y la espada. Estudios sobre el antissemitismo en España (siglos XVI-XX), Pere Joan i Tous e Heike Nottebaum (eds.), Tübingen, Max Niemeyer Verlag, 2003, pp. 229-242.

Sotomaior, Elói de Sá, Jardim do Céo, Lisboa,Vicente Álvares, 1607.

Sotomaior, Elói de Sá, A la felicíssima entrada de su Magestad en la ciudad de Lisboa, Lisboa, Pedro de Craesbeeck, 1619.

Sotomaior, Elói de Sá, Ribeiras do Mondego, Lisboa, Pedro de Craesbeeck, 1623.

Sotomaior, Elói de Sá, Ribeiras do Mondego, edição de Martinho da Fonseca, Coimbra, Imprensa da Universidade, 1932.

Soyer, François. “The Anti-Semitic Conspiracy Theory in Sixteenth-Century Spain and Portugal and the Origins of the Carta de los Judíos de Constantinopla: New Evidence”, Sefarad, nº 74/2, (2014), pp. 369-388, < https://doi.org/10.3989/sefarad.014.010.

Universal Short Title Catalogue, St. Andrews, The University of St. Andrews, 2011-, < https://www.ustc.ac.uk/>.

Vargas Díaz-Toledo, Aurelio, “Notícia da descoberta de uma novela pastoril portuguesa desconhecida: Os Desenganos de Flerício”, em De Oriente a Ocidente: Estudos da Associação Internacional de Lusitanistas, Coimbra, Angelus Novus, 2019, vol. II, pp. 69-90.

Downloads

Published

2025-04-11

Issue

Section

Artículos