Vol. 9 Núm. 2 (2024)

Introdución ao monográfico: "Feminismos e desenvolvemento: unha necesaria cartografía do poder na cooperación internacional”

O anuncio dunha `política exterior feminista´ en 2014 por Suecia inicia unha tendencia á que se suman cada vez máis países, entre eles España.

O artigo busca, sen ánimo de exhaustividad, problematizar e reflexionar ao redor deste proceso impulsado polos estados, a súa innovación en contidos e implicacións. Un labor dificultado por unha imprecisa implementación e definición, aínda que esta carencia queda paliada polo consenso existente ao redor dos seus elementos constituíntes claves.

Finalizarase cunha reflexión sobre os desafíos e oportunidades que afronta a súa operacionalización.

Este texto trata de explicar, desde a miña experiencia como cooperante, os principais retos do sistema da cooperación española para poder implementar unha política de cooperación feminista, aproveitando a conxuntura da anunciada reforma do sistema de cooperación internacional. Aínda que o traballo en igualdade de xénero é unha dos acenos de identidade da cooperación española, o seu uso estético foi aumentando durante os últimos anos, como noutros sectores, coincidindo con que o feminismo se puxo de moda e a cooperación internacional perdeu peso na sociedade, no mundo. A isto únense varios problemas estruturais da cooperación oficial que afectan a todo o sistema e levan décadas sendo expostos, sen concretarse reformas para a súa resolución. Diso depende o modelo de cooperación internacional para o desenvolvemento e a acción humanitaria polo que aposta España. A desautorización do coñecemento experto, tanto en cooperación como en igualdade de xénero, están na base dos desafíos para superar. Para implementar unha cooperación feminista requírese que o feminismo cale ao interior das organizacións e que os e as cooperantes teñan maior voz no sistema de cooperación.

O presente artigo expón unha análise descolonial e antirracista da proposta dunha cooperación feminista do Reino de España contida en varios documentos, como o da Política Exterior Feminista (MAEC, 2021). O artigo analiza ata que punto esa perspectiva feminista é “transformadora” das realidades e as desigualdades de xénero dos países receptores da cooperación e da acción exterior. Para facer isto apoiareime na revisión documental, no seguimento de espazos onde esta política se discutiu (dalgúns dos cales fun parte) e nas análises dos feminismos descoloniales, anticoloniales, antirracistas e antisistémicos, particularmente de Abya Yala.

A vulnerabilidade e a resiliencia son dous conceptos actualmente presentes na maioría das políticas sociais, que se posicionaron nos principais discursos ao redor da redución da desigualdade de xénero. As accións actuais para mitigar a vulnerabilidade enfócanse na procura de resiliencia e as políticas públicas oriéntanse baixo este paradigma.
A través dunha metodoloxía de revisión bibliográfica, este artigo, realiza unha análise crítica das dimensións da vulnerabilidade e a resiliencia presentes actualmente nas políticas sociais e de desenvolvemento en España que abordan a desigualdade de xénero e permean ao sistema de benestar social. A evolución das políticas españolas mostra un cambio no tratamento das mulleres, pasando de ser vistas como un suxeito individual (grupo vulnerable) a ser vistas como mulleres con axencia en situacións de vulnerabilidade. Con todo, este feito provoca poucos cambios nas estruturas que xeran desigualdade e situacións de vulnerabilidade e coexiste coa transferencia de responsabilidade presente nos enfoques actuais de resiliencia.

Desde a Conferencia de Beijing (1995), a comunidade internacional recoñece que a igualdade entre mulleres e homes constitúe unha cuestión de dereitos humanos e unha condición necesaria para o desenvolvemento, a xustiza social e a paz. Nesta mesma liña, a Axenda 2030 pon énfase na centralidade da igualdade de xénero e o empoderamento das mulleres e as nenas para avanzar en termos de desenvolvemento sostible. Con todo, as prácticas da cooperación internacional para o desenvolvemento foron moi diversas nesta materia e non sempre tiveron un carácter transformador, mantendo e reproducindo as desigualdades estruturais de xénero. A partir dunha revisión bibliográfica sistemática, o presente artigo explora a avaliación feminista -os seus principios e implicacións prácticas- como aproximación evaluativa con gran potencial para contribuír a unha cooperación con maior impacto na igualdade.

Este artigo ten como obxectivo presentar unha análise desde unha perspectiva feminista das implicacións do traballo fronteirizo humanitario en contextos de migración. As fronteiras humanitarias son zonas onde as prácticas de axuda e rescate se fusionaron coa vixilancia e o rexeitamento. Resulta rechamante que unha das perspectivas de análise menos abordadas na construción do traballo fronteirizo humanitario, é a perspectiva feminista e de xénero dando lugar a un importante baleiro na literatura científica crítica. A partir do traballo de campo etnográfico realizado identificouse o continuo da violencia sexual como un eixo común a dous temas aparentemente non conectados:  a situación das mulleres refuxiadas e migrantes e a situación das traballadoras humanitarias. A análise que se presenta aquí é o resultado de dúas investigacións etnográficas realizadas en Madrid (España) e Ciudad de México e Poboa (México) entre 2021 e 2024.

Na primeira década do século XXI, desenvólvense os primeiros proxectos enfocados na hixiene menstrual co obxectivo de diminuír o absentismo escolar das mozas. Estes proxectos baseáronse nunha representación das nenas como corpos menstruantes precarios, (re)construíndo expectativas occidentais de normalidade para o corpo feminino. Ademais, ao centrarse na xestión da hixiene, estas intervencións tenderon a reforzar a idea do corpo feminino como sucio e que hai que xestionar no espazo privado. Polo tanto, o enfoque proposto responde, e as veces fortalece, ás normas de xénero, contribuíndo a producir corpos dóciles a-menstruales.
En Santa Rosa de Copán tamén se recoñece que a escola é un lugar idóneo para promover un mellor coñecemento sobre a menstruación debido a súa ampla cobertura. Con todo, a formación sobre este tema é insuficiente e non cumpre coas disposicións normativas existentes. Ademais, persiste unha visión tradicional que asocia a menstruación exclusivamente ao corpo feminino e a reprodución sexual. A división sexual ensinada serve como dispositivo de generización corporal, que perpetua prácticas culturais e normas sociais, que xustifican a desigualdade de xénero. Neste contexto, as persoas participantes mostraron interese en recibir apoio por parte da cooperación. Fronte a este interese, é posible asumir unha autoridade estratéxica para acompañar á axencia das mulleres locais (e otres) en liderar o cambio.

O presente artigo ten como propósito iluminar unha mirada crítica feminista ao redor da prescrición e o consumo de psicofármacos por parte das mulleres, co fin de referir contribucións que acheguen á superación das dificultades que alí subxacen. Así, desde unha análise centrada no xénero, sinálase que determinados psicofármacos foron promovidos para potenciar características asociadas aos modelos de xénero predominantes en distintas épocas históricas, á vez que favoreceron o aplacamiento da sintomatoloxía, ocultando os determinantes socioculturais e políticos que xeran sufrimento psíquico nas mulleres. Considerando este panorama, proponse a necesidade de incorporar unha perspectiva feminista na atención dos malestares/sufrimentos das mulleres, onde, desde un marco despatoloxizante e político crítico, se acompañen os seus procesos. Así, refírese a importancia de adoptar unha comprensión e interpretación dos malestares psíquicos que releve a emerxencia destes como resposta a diferentes adversidades vitais. Xunto ao anterior, ínstase a integrar modelos teóricos de acompañamento que promovan a transformación na maneira en que as mulleres se aproximan ás súas historias vitais e ás súas identidades, entre outras cuestións. Igualmente, e nunha última parte, refírese a importancia da integración do enfoque de dereitos na atención, o que propiciaría que a prescrición de fármacos se poida facer a través dun proceso informado, consentido e máis próximo ao horizontal.

O obxectivo do estudo foi coñecer o papel das desigualdades socioeducativas nas experiencias laborais e económicas de 256 mulleres que foran diagnosticadas con cancro de mama pasados cinco anos ou máis. É un estudo transversal, descritivo e correlacional no que se utilizou un cuestionario deseñado polo equipo e autoadministrado. Os resultados sinalan que a situación económica tende a ser peor para o 40% das mulleres e que é máis probable que o cancro teña un efecto negativo sobre a inserción laboral cando teñen un baixo nivel de estudos. Con iso reafírmase a teoría da interseccionalidad de Crenshaw, xa que no mercado laboral as mulleres non só son discriminadas por ser mulleres, senón que no proceso participan máis variables, neste caso o nivel de estudos das mulleres con cancro de mama, que repercute na súa situación económica e laboral.