Educación Ambiental como instrumento para a conservación da biodiversidade: Proxecto de ciencia cidadá “Be Butterfly Friendly”
Palabras clave:
Insectos, bolboretas, Lepidoptera, Monitorización, Plano de acción, Ciencia cidadáResumo
A perda de biodiversidade é un dos problemas máis urxentes aos que se enfronta o planeta. Os insectos, un dos grupos máis diversos e abundantes, desempeñan funcións esenciais no funcionamento dos ecosistemas e por iso pénsase que están entre os grupos máis afectados pola mencionada perda de diversidade. Entre os grupos máis estudados e carismáticos entre o público están as bolboretas, combinadas coa súa facilidade de identificación. Este grupo foi moi utilizado como modelo de estudo e como indicador biolóxico xa que responde rapidamente aos cambios ambientais. É común que as causas deste descenso están relacionadas coa perda e fragmentación de hábitats, o uso de agroquímicos e o cambio climático, e posiblemente a acción sinérxica entre estes factores, sendo moitas das especies avaliadas pola Lista Vermella da Unión Internacional para a Conservación da Natureza e dos Recursos Naturais que se atopan en algún nivel de risco de extinción. Neste traballo presentaranse os resultados preliminares do primeiro curso do proxecto de ciencia cidadá “Be Butterfly Friendly” implantado no concello de Oeiras. Posto en marcha en 2023-24, este proxecto enmárcase nun plan de acción para reverter o descenso dos lepidópteros, que ademais de vixiar a diversidade de bolboretas en hortas e hortas escolares ten un forte compoñente de educación ambiental. Algúns dos obxectivos do proxecto inclúen promover a participación activa da cidadanía, mozos estudantes e técnicos de medio ambiente na recollida de datos de seguimento de bolboretas e outros insectos, a construción de xardíns de bolboretas e a sementeira de plantas hóspedes e néctareiras que promovan
o aumento da biodiversidade. O proxecto ten dúas fases: a primeira corresponde á formación do profesorado e a segunda fase estrutúrase en cinco accións. A especie insignia do proxecto é Melitaea aetherie, ou Southern Fritillary, unha especie endémica do Mediterráneo, clasificada como “Preocupación Menor” en Europa e como “Vulnerable” nas Listas Vermellas de Italia e Portugal, e que actualmente se pensa que está extinguida localmente no Concello de Oeiras. Deste xeito, destacamos a importancia de conservar as bolboretas e a biodiversidade en xeral.
Descargas
Citas
AMEIXA, O.M.C.C., SOARES, A. O., SOARES, A.M.V.M. & LILLEBØ, A.I. (2018) Ecosystem services provided by the little things that run the world. Selected Studies in Biodiversity (ed. by E. Şen), 267-302. IntechOpen. ISBN:978-1-78923-233-2.
AZEVEDO, C. (1910a). Lepidópteros de Portugal. I- Lepidópteros dos arredores de Torres Vedras. II- Lepidópteros de Val de Rosal (Caparica do Monte). III- Lepidópteros de Campolide. Brotéria (Série Zoológica), 9: 110-133.
BOIEIRO, M., CEIA, H., CARAMUJO, M.J., CARDOSO, P., GARCIA PEREIRA, P., PIRES, D., REIS, J. & C. REGO (EDS.). (2023). Livro Vermelho dos Invertebrados de Portugal Continental. FCiências. ID e ICNF I.P., Lisboa, 468 pp. ISBN 978-989-53724-4-7
BURGHARDT, K. T., TALLAMY, D. W., PHILIPS, C., SHROPSHIRE, K. J., (2010). Non-native plants reduce abundance, richness, and host specialization in lepidopteran communities. Ecosphere 1(5). https://doi.org/10.1890/ES10-00032.1
CARDOSO, P., BARTON, P., BIRKHOFER, K., CHICHORRO, F., DEACON, C., FARTMANN, T., FUKUSHIMA, C., GAIGHER, R., HABEL, J., HALLMANN, C., HILL, M., HOCHKIRCH, A., KWAK, M. L., MAMMOLA, S., NORIEGA, J. A., ORFINGER, A. J., PEDRAZA, F., PRYKE, J. S., ROQUE, F. O., SETTELE, J., SAMWAYS, M.J. (2020). Scientists’ warning to humanity on insect extinctions. Biological conservation, 242, p.108426.ISSN 0006-3207, https://doi.org/10.1016/j.biocon.2020.108426.
CHOWDHURY S., DUBEY, V., CHOUDHURY,S., DAS, A., JEENGAR, D., SUJATHA, B., KUMAR, A., KUMAR, N., SEMWAL, A., KUMAR, V. (2023). Insects as bioindicator: A hidden gem for environmental monitoring. Frontiers in Environmental Science 11:1146052. https://doi.org/10.3389/fenvs.2023.1146052
DONALD, P., GREEN, R. & HEATH, M. (2001). Agricultural intensification and the collapse of Europe’s farmland bird populations. Proceedings of the Royal Society. B, Biological Sciences 268 (1462), pp. 25–29 https://doi.org/10.1098/rspb.2000.1325
ENGEL, M. (2015). Insect evolution. Current Biology. Volume 25. Issue 19. Pages R868-R872, ISSN 0960-9822. https://doi.org/10.1016/j.cub.2015.07.059.
Estratégia Nacional de Educação para a Cidadania (2017). https://www.dge.mec.pt/sites/default/files/Projetos_Curriculares/Aprendizagens_Essenciais/estrategia_cidadania_original.pdf
Estratégia Nacional de Educação Ambiental (2020). https://enea.apambiente.pt/sites/default/files/documentos/AF_Relatorio%20ENEA%202020_A4%20102017%20elctronico.pdf
GARCIA-VILLANUEVA, V., TAMUREJO, J., PARDO, F., MANZANO, M. & PÉREZ, J. (2008). Melitaea Aetherie (Hübner,1826) En La Provincia De Badajoz (España): Nuevos Datos Sobre Su Biología Y Distribución (Lepidoptera:Nymphalidae). Boletín Sociedad Entomológica Aragonesa, nº142 (2008): 279–288. http://sea-entomologia.org/Publicaciones PDF/BOLN42/279_288BSEA42Melitaea.pdf
GARCIA-PEREIRA, P., MONTEIRO, E., SOARES, A., FELIX, R., ANTUNES, S., SANTOS, R., MARAVALHAS, E. (2023). Guia de Borboletas Comuns de Portugal Continental. (Tagis-Centro de Conservação das Borboletas de Portugal) Câmara Municipal de Lisboa - Ambiente, Estrutura Verde, Clima e Energia no âmbito do projeto LIFE Urban Greening Plans (LIFE20 PRE/BE/000008). ISBN 978-989-20-9490-8.
GEBREEGZIABHER, H. (2024). A Systematic Review of Insect Decline and Discovery: Trends, Drivers, and Conservation Strategies over the past Two Decades, Psyche: A Journal of Entomology, 5998962, 16 pages, 2024. https://doi.org/10.1155/2024/5998962
HABEL, J., ACHMITT, T., GROS, P., ULRICH, W. (2022). Breakpoints in butterfly decline in Central Europe over the last century. Science of The Total Environment, Volume 851, Part 2, 10 December 2022, 158315
HALLMANN, C. A, SORG, M., JONGEJANS, E., SIEPEL, H., HOFLAND, N., SCHWAN, H., (2017). More than 75 percent decline over 27 years in total flying insect biomass in protected areas. PLoS ONE 12(10): e0185809. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0185809
IPBES (2019): Global assessment report on biodiversity and ecosystem services of the Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services. E. S. Brondizio, J. Settele, S. Díaz, and H. T. Ngo (editors). IPBES secretariat, Bonn, Germany. 1148 pages. https://doi.org/10.5281/zenodo.3831673
IUCN (International Union For Conservation of Nature) (2020). The IUCN Red List of Threatened Species (v2020-3). Gland, Switzerland: IUCN.https://www.iucnredlist.org/
JACOBI, P. (2005). Educação ambiental: o desafio da construção de um pensamento crítico, complexo e reflexivo. Educação e Pesquisa, São Paulo, v. 31, n. 2, p. 233-250. https://ria.ufrn.br/123456789/1301
MARAVALHAS, E. (2003). As borboletas de Portugal/The butterflies of Portugal. Vento Norte, 455 pp.
MENDES, F.C. (1950b). Vanessa huntera in Portugal (S. Cruz beach). The Entomologist, 81: 277.
PEDRINI, A. (2006). A educação ambiental com a biodiversidade no Brasil: um ensaio. Ambiente & Educação, v. 11, p. 63-77.http://www.revistaea.org/artigo.php?idartigo=2082
PORTO, M., MARABUTO, E., CARAPETO, A., CLAMOTE, F., PEREIRA, A. J., CARAÇA, R., FRADE, D., TAVARES, J.T., et al. (2024). Cynara cardunculus L. - mapa de distribuição. Flora-On: Flora de Portugal Interactiva, Sociedade Portuguesa de Botânica. http://www.flora-on.pt/#wCynara+cardunculus. Consulta realizada em 7/11/2024
SETTELE J., DOVER, J., DOLEK, M., KONVIKA, M. (2009). Butterflies of European ecosystems: impact of land use and options for conservation management. In: SETTELE J, SHREEVE TG, KONVICKA M, VAN DYCK H (eds) Ecology of Butterflies in Europe. Cambridge University Press, Cambridge, pp 353–370 https://www.researchgate.net/publication/233912121_Butterflies_of_European_ecosystems_impact_of_land_use_and_options_for_conservation_management
SILVA CRUZ, M.A.; Gonçalves, T. (1943). Notas lepidopterológicas. Novos elementos à lista de lepidópteros de Portugal de J.T. Wattison. Mem. Est. Mus. Zool. Univ. Coimbra, 150.
SYARIPUDDIN, K., SING, K. W., WILSON, J. J. (2015). Comparison of butterflies, bats and beetles as bioindicators based on four key criteria and DNA barcodes. Tropical Conservation Science Vol.8 (1): 138-149. https://doi.org/10.1177/194008291500800112
UNIÃO EUROPEIA. Estratégia da Biodiversidade da União Europeia para 2030 https://eur-ex.europa.eu/PT/legal-content/summary/eu-biodiversity-strategy-for-2030.html
VAN DYCK, H., VAN STRIEN, A.J., MAES, D., VAN SWAAY, C.A.M., (2009). Declines incommon, widespread butterflies in a landscape under intense human use. Conserv. Biol. 23, 957–965 https://doi.org/10.1111/j.1523-1739.2009.01175.x
VAN SWAAY, C. A. M., DENNIS, E. B. AND SCHMUCKI, R. (2020). Assessing butterflies in Europe — butterfly indicators 1990-2018: technical report, Butterfly Conservation Europe and ABLE/eBMS. https://butterflymonitoring.net/sites/default/files/Pdf/Reports/Assessing%20Butterflies%20in%20Europe%20-%20Butterfly%20Indicators%20Revised.pdf
VAN SWAAY, C.A.M., DENNIS, E. B., SCHMUCKI, R., SEVILLEJA, C. G., ARNBERG, H., ÅSTRÖM, S., BALALAIKINS, M., BAREA-AZCÓN, J. M., BONELLI, S., BOTHAM, M., CANCELA, J. P., COLLINS, S., DE FLORES, M., & ROY, D.B.4(2022). European Grassland Butterfly Indicator 1990-2020 Technical report. Butterfly Conservation Europe & SPRING/eBMS (www.butterfly-monitoring.net) & Vlinderstichting report VS2022.039.https://butterflymonitoring.net/sites/default/files/Pdf/Indicators/VS2022.039%20European_Grassland_Butterfly_Indicator_1990-2020_v3.pdf
VERDUGO, A. (1988). El ciclo biológico y distribución en la provincia de Cádiz de Melitaea aetherie (Hübner, [1826]) (Lepidoptera: Nymphalidae). SHILAP Revta. lepid., 16 (61): 59-64.
ZERKOWITZ, A. (1946). The Lepidoptera of Portugal. Journal of the New York Entomological Society, 54 (1-3): 51-87; 115-166; 211-261. https://www.biodiversitylibrary.org/part/179415
WIEMERS, M., BALLETTO, E., DINCĂ, V., FRIC, Z., LAMAS, G., LUKHTANOV, V., MUNGUIRA, M., VAN SWAAY, C., VILA, R., VLIEGENTHART, A., WAHLBERG, N. & VEROVNIK, R. (2018). An updated checklist of the European Butterflies (Lepidoptera, Papilionoidea). ZooKeys 81: 9–45. doi: 10.3897/zookeys.811.28712
##submission.downloads##
Publicada
Como citar
Número
Sección
Licencia
Os traballos publicados nesta revista están baixo unha licenza Creative Commons Recoñecemento-CompartirIgual 4.0 Internacional.
Permitese e anímase aos autores a difundir os artigos aceptados para a súa publicación nos sitios web persoais ou institucionais, antes e despois da súa publicación, sempre que se indique claramente que o traballo pertence a esta revista e se proporcionen os datos bibliográficos completos xunto co acceso ao documento.
