Educação Ambiental como instrumento para a conservação da biodiversidade: Projeto de ciência cidadã “Be Butterfly Friendly”
Palavras-chave:
Insectos, Borboletas, Lepidoptera, Monitorização, Plano de Ação, Ciência CidadãResumo
A perda de biodiversidade é um dos problemas mais prementes que o planeta enfrenta. Os insetos, um dos grupos mais diversos e abundantes, desempenham funções essenciais no funcionamento dos ecossistemas e por essa razão pensa-se que são dos grupos mais afetados pela referida perda de diversidade. De entre os grupos mais estudados e carismáticos entre o público estão as borboletas combinado com a facilidade de identificação. Este grupo tem sido largamente utilizado como modelo de estudo e como indicador biológico pois responde rapidamente às alterações ambientais. É ponto assente que as causas deste declínio estão relacionadas com a perda e fragmentação dos habitats, com o uso de agroquímicos, e das mudanças climáticas, e eventualmente da ação sinergética entre estes fatores, sendo que muitas das espécies avaliadas pela Lista Vermelha da União Internacional para a Conservação da Natureza e dos Recursos Naturais revelaram estar sobre algum grau de risco de extinção. Neste trabalho serão apresentados os resultados preliminares do primeiro ano do projeto de ciência cidadã “Be Butterfly Friendly” implementado no concelho de Oeiras. Lançado em 2023-24, este projeto faz parte de um plano de ação para reverter o declínio dos lepidópteros, que para além da monitorização da diversidade de borboletas em hortas e jardins das escolas possui uma forte componente de educação ambiental. Alguns dos objetivos do projeto incluem a promoção da participação ativa dos cidadãos, jovens estudantes, técnicos de ambiente, na recolha de dados de monitorização das borboletas e outros insetos, na construção de jardins para borboletas, e na sementeira de plantas hospedeiras e nectaríferas que promovem
o aumento da biodiversidade. O projeto possui duas fases: a primeira corresponde à formação de professores e a segunda fase que está estruturada em cinco ações. O projeto tem como espécie bandeira a Melitaea aetherie, ou Fritilária-do-Sul, uma espécie endémica do Mediterrâneo, classificada como “Pouco Preocupante” na Europa e como “Vulnerável” nas Listas Vermelhas de Itália e de Portugal, e que se pensa estar atualmente localmente extinta no Concelho de Oeiras. Desta forma, alerta-se para a importância da conservação das borboletas e da biodiversidade em geral.
Downloads
Referências
AMEIXA, O.M.C.C., SOARES, A. O., SOARES, A.M.V.M. & LILLEBØ, A.I. (2018) Ecosystem services provided by the little things that run the world. Selected Studies in Biodiversity (ed. by E. Şen), 267-302. IntechOpen. ISBN:978-1-78923-233-2.
AZEVEDO, C. (1910a). Lepidópteros de Portugal. I- Lepidópteros dos arredores de Torres Vedras. II- Lepidópteros de Val de Rosal (Caparica do Monte). III- Lepidópteros de Campolide. Brotéria (Série Zoológica), 9: 110-133.
BOIEIRO, M., CEIA, H., CARAMUJO, M.J., CARDOSO, P., GARCIA PEREIRA, P., PIRES, D., REIS, J. & C. REGO (EDS.). (2023). Livro Vermelho dos Invertebrados de Portugal Continental. FCiências. ID e ICNF I.P., Lisboa, 468 pp. ISBN 978-989-53724-4-7
BURGHARDT, K. T., TALLAMY, D. W., PHILIPS, C., SHROPSHIRE, K. J., (2010). Non-native plants reduce abundance, richness, and host specialization in lepidopteran communities. Ecosphere 1(5). https://doi.org/10.1890/ES10-00032.1
CARDOSO, P., BARTON, P., BIRKHOFER, K., CHICHORRO, F., DEACON, C., FARTMANN, T., FUKUSHIMA, C., GAIGHER, R., HABEL, J., HALLMANN, C., HILL, M., HOCHKIRCH, A., KWAK, M. L., MAMMOLA, S., NORIEGA, J. A., ORFINGER, A. J., PEDRAZA, F., PRYKE, J. S., ROQUE, F. O., SETTELE, J., SAMWAYS, M.J. (2020). Scientists’ warning to humanity on insect extinctions. Biological conservation, 242, p.108426.ISSN 0006-3207, https://doi.org/10.1016/j.biocon.2020.108426.
CHOWDHURY S., DUBEY, V., CHOUDHURY,S., DAS, A., JEENGAR, D., SUJATHA, B., KUMAR, A., KUMAR, N., SEMWAL, A., KUMAR, V. (2023). Insects as bioindicator: A hidden gem for environmental monitoring. Frontiers in Environmental Science 11:1146052. https://doi.org/10.3389/fenvs.2023.1146052
DONALD, P., GREEN, R. & HEATH, M. (2001). Agricultural intensification and the collapse of Europe’s farmland bird populations. Proceedings of the Royal Society. B, Biological Sciences 268 (1462), pp. 25–29 https://doi.org/10.1098/rspb.2000.1325
ENGEL, M. (2015). Insect evolution. Current Biology. Volume 25. Issue 19. Pages R868-R872, ISSN 0960-9822. https://doi.org/10.1016/j.cub.2015.07.059.
Estratégia Nacional de Educação para a Cidadania (2017). https://www.dge.mec.pt/sites/default/files/Projetos_Curriculares/Aprendizagens_Essenciais/estrategia_cidadania_original.pdf
Estratégia Nacional de Educação Ambiental (2020). https://enea.apambiente.pt/sites/default/files/documentos/AF_Relatorio%20ENEA%202020_A4%20102017%20elctronico.pdf
GARCIA-VILLANUEVA, V., TAMUREJO, J., PARDO, F., MANZANO, M. & PÉREZ, J. (2008). Melitaea Aetherie (Hübner,1826) En La Provincia De Badajoz (España): Nuevos Datos Sobre Su Biología Y Distribución (Lepidoptera:Nymphalidae). Boletín Sociedad Entomológica Aragonesa, nº142 (2008): 279–288. http://sea-entomologia.org/Publicaciones PDF/BOLN42/279_288BSEA42Melitaea.pdf
GARCIA-PEREIRA, P., MONTEIRO, E., SOARES, A., FELIX, R., ANTUNES, S., SANTOS, R., MARAVALHAS, E. (2023). Guia de Borboletas Comuns de Portugal Continental. (Tagis-Centro de Conservação das Borboletas de Portugal) Câmara Municipal de Lisboa - Ambiente, Estrutura Verde, Clima e Energia no âmbito do projeto LIFE Urban Greening Plans (LIFE20 PRE/BE/000008). ISBN 978-989-20-9490-8.
GEBREEGZIABHER, H. (2024). A Systematic Review of Insect Decline and Discovery: Trends, Drivers, and Conservation Strategies over the past Two Decades, Psyche: A Journal of Entomology, 5998962, 16 pages, 2024. https://doi.org/10.1155/2024/5998962
HABEL, J., ACHMITT, T., GROS, P., ULRICH, W. (2022). Breakpoints in butterfly decline in Central Europe over the last century. Science of The Total Environment, Volume 851, Part 2, 10 December 2022, 158315
HALLMANN, C. A, SORG, M., JONGEJANS, E., SIEPEL, H., HOFLAND, N., SCHWAN, H., (2017). More than 75 percent decline over 27 years in total flying insect biomass in protected areas. PLoS ONE 12(10): e0185809. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0185809
IPBES (2019): Global assessment report on biodiversity and ecosystem services of the Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services. E. S. Brondizio, J. Settele, S. Díaz, and H. T. Ngo (editors). IPBES secretariat, Bonn, Germany. 1148 pages. https://doi.org/10.5281/zenodo.3831673
IUCN (International Union For Conservation of Nature) (2020). The IUCN Red List of Threatened Species (v2020-3). Gland, Switzerland: IUCN.https://www.iucnredlist.org/
JACOBI, P. (2005). Educação ambiental: o desafio da construção de um pensamento crítico, complexo e reflexivo. Educação e Pesquisa, São Paulo, v. 31, n. 2, p. 233-250. https://ria.ufrn.br/123456789/1301
MARAVALHAS, E. (2003). As borboletas de Portugal/The butterflies of Portugal. Vento Norte, 455 pp.
MENDES, F.C. (1950b). Vanessa huntera in Portugal (S. Cruz beach). The Entomologist, 81: 277.
PEDRINI, A. (2006). A educação ambiental com a biodiversidade no Brasil: um ensaio. Ambiente & Educação, v. 11, p. 63-77.http://www.revistaea.org/artigo.php?idartigo=2082
PORTO, M., MARABUTO, E., CARAPETO, A., CLAMOTE, F., PEREIRA, A. J., CARAÇA, R., FRADE, D., TAVARES, J.T., et al. (2024). Cynara cardunculus L. - mapa de distribuição. Flora-On: Flora de Portugal Interactiva, Sociedade Portuguesa de Botânica. http://www.flora-on.pt/#wCynara+cardunculus. Consulta realizada em 7/11/2024
SETTELE J., DOVER, J., DOLEK, M., KONVIKA, M. (2009). Butterflies of European ecosystems: impact of land use and options for conservation management. In: SETTELE J, SHREEVE TG, KONVICKA M, VAN DYCK H (eds) Ecology of Butterflies in Europe. Cambridge University Press, Cambridge, pp 353–370 https://www.researchgate.net/publication/233912121_Butterflies_of_European_ecosystems_impact_of_land_use_and_options_for_conservation_management
SILVA CRUZ, M.A.; Gonçalves, T. (1943). Notas lepidopterológicas. Novos elementos à lista de lepidópteros de Portugal de J.T. Wattison. Mem. Est. Mus. Zool. Univ. Coimbra, 150.
SYARIPUDDIN, K., SING, K. W., WILSON, J. J. (2015). Comparison of butterflies, bats and beetles as bioindicators based on four key criteria and DNA barcodes. Tropical Conservation Science Vol.8 (1): 138-149. https://doi.org/10.1177/194008291500800112
UNIÃO EUROPEIA. Estratégia da Biodiversidade da União Europeia para 2030 https://eur-ex.europa.eu/PT/legal-content/summary/eu-biodiversity-strategy-for-2030.html
VAN DYCK, H., VAN STRIEN, A.J., MAES, D., VAN SWAAY, C.A.M., (2009). Declines incommon, widespread butterflies in a landscape under intense human use. Conserv. Biol. 23, 957–965 https://doi.org/10.1111/j.1523-1739.2009.01175.x
VAN SWAAY, C. A. M., DENNIS, E. B. AND SCHMUCKI, R. (2020). Assessing butterflies in Europe — butterfly indicators 1990-2018: technical report, Butterfly Conservation Europe and ABLE/eBMS. https://butterflymonitoring.net/sites/default/files/Pdf/Reports/Assessing%20Butterflies%20in%20Europe%20-%20Butterfly%20Indicators%20Revised.pdf
VAN SWAAY, C.A.M., DENNIS, E. B., SCHMUCKI, R., SEVILLEJA, C. G., ARNBERG, H., ÅSTRÖM, S., BALALAIKINS, M., BAREA-AZCÓN, J. M., BONELLI, S., BOTHAM, M., CANCELA, J. P., COLLINS, S., DE FLORES, M., & ROY, D.B.4(2022). European Grassland Butterfly Indicator 1990-2020 Technical report. Butterfly Conservation Europe & SPRING/eBMS (www.butterfly-monitoring.net) & Vlinderstichting report VS2022.039.https://butterflymonitoring.net/sites/default/files/Pdf/Indicators/VS2022.039%20European_Grassland_Butterfly_Indicator_1990-2020_v3.pdf
VERDUGO, A. (1988). El ciclo biológico y distribución en la provincia de Cádiz de Melitaea aetherie (Hübner, [1826]) (Lepidoptera: Nymphalidae). SHILAP Revta. lepid., 16 (61): 59-64.
ZERKOWITZ, A. (1946). The Lepidoptera of Portugal. Journal of the New York Entomological Society, 54 (1-3): 51-87; 115-166; 211-261. https://www.biodiversitylibrary.org/part/179415
WIEMERS, M., BALLETTO, E., DINCĂ, V., FRIC, Z., LAMAS, G., LUKHTANOV, V., MUNGUIRA, M., VAN SWAAY, C., VILA, R., VLIEGENTHART, A., WAHLBERG, N. & VEROVNIK, R. (2018). An updated checklist of the European Butterflies (Lepidoptera, Papilionoidea). ZooKeys 81: 9–45. doi: 10.3897/zookeys.811.28712
Downloads
Publicado
Edição
Secção
Licença
Os traballos publicados nesta revista están baixo unha licenza Creative Commons Recoñecemento-CompartirIgual 4.0 Internacional.
Permitese e anímase aos autores a difundir os artigos aceptados para a súa publicación nos sitios web persoais ou institucionais, antes e despois da súa publicación, sempre que se indique claramente que o traballo pertence a esta revista e se proporcionen os datos bibliográficos completos xunto co acceso ao documento.
