Contido principal do artigo

Juan Carlos Busto Cortina
Departamento de Filología Clásica y Románica - Universidad de Oviedo
España
https://orcid.org/0000-0002-9129-5187
Vol. 26 (2020), Artigos, Páxinas 7-29
DOI: https://doi.org/10.17979/rlex.2020.26.0.6823
Recibido: xul. 13, 2020 Publicado: xan. 30, 2021
##submission.howToCite##

Resumo

Trázase unha panorámica dos traballos lexicográficos sobre o asturiano e as súas variedades dialectales ao longo do XIX. Dous ocupan toda a primeira metade do século. Uno o Vocabulario asturiano y castellano da «Hispanic Society», dado a coñecer recentemente. A análise do seu léxico (procedencia das voces, hápax, ghost words) mostra a súa vinculación cos textos editados por Caveda e Nava na súa Colección (1839). Ademais, algunhas propostas léxicas normalizadoras son as mesmas en ambos os corpus. Outros indicios apuntan cara á contorna de Caveda, e máis en concreto cara ao seu amigo Pedro José Pidal, probable autor da copia manuscrita segundo revela a análise caligráfico. O segundo é o Dicionario de Junquera Huergo, do que se analizan certos aspectos metodolóxicos (neoloxismos, manexo de fontes, etc.) e refírense as vicisitudes das súas copias manuscritas aínda inéditas.
Dos once repertorios léxicos que se realizan na segunda metade de século, dous son de moi dubidosa existencia: o de Benito Canella e o de Arias de Miranda, limitado este último a algúns apuntamentos dispersos que permitiron coñecer a parte de terminoloxía médica. O artigo pasa revista ao resto de léxicos e dicionarios, de valor e extensión desigual, que se elaboran no último cuarto de século. Deles destácanse algúns aspectos pouco coñecidos como a relación epistolar entre Hugo Schuchardt e Laverde Ruiz coetánea da publicación dos seus Apuntes lexicográficos. Tamén se ofrece unha valoración dos métodos e alcance destes repertorios, e, cando iso é posible, faise revisión das críticas dos contemporáneos como as formuladas por Acevedo e Huelves e por Braulio Vigón ao Vocabulario de Apolinar Rato.

Descargas

Os datos de descargas todavía non están dispoñibles.

Detalles do artigo

Citas

Acevedo y Huelves, Bernardo (1896): «Reseña a Rato y Hevia (1891)», Zeitschrift für romanische Philologie, 20, pp. 105-109.

Almirall, Valentí (2013): Obra completa. Vol. 2: 1880-1884, estudi, introducció i notes a cura de Josep M. Figueres, Barcelona, Institut d’Estudis Catalans.

Arias Cabal, Álvaro (1996): «Estudiu preliminar», en Julio Somoza, Primer ensayo de un vocabulario bable o dialecto de los naturales de Asturias, ed. Álvaro Arias Cabal, Uviéu [Oviedo], Academia de la Llingua Asturiana, pp. 7-83.

Arias Cabal, Álvaro (2009): «Historia de la lexicografía asturiana: siglos XVIII y XIX», en Xulio Viejo, coord., Cien Años de Filoloxía Asturiana (1906-2006): Actes del Congresu Internacional, Uviéu [Oviedo], Seminariu de Filoloxía Asturiana, pp. 69-99.

Arias de Miranda, José (1867): Refutacion al discurso del Ilmo. Sr. D. A. Fernandez-Guerra y Orbe, [...] sobre la ilegitimidad del antiquisimo fuero de Aviles, Madrid, Oficina Tipográfica del Hospicio.

Balaguer, Víctor (1883): Discursos leídos ante la Real Academia Española en la recepción pública del Excmo. Sr. D... el domingo 25 de febrero de 1883, Madrid, Imp. y Fundición de Manuel Tello. Reproducido en «Las literaturas regionales: Discurso de recepción en la Real Academia Española (25 febrero 1883)», Balaguer, Víctor (1895): Los Juegos Florales en España; Memorias y discursos, Barcelona, L. Tasso, pp. 294-300.

Busto [Cortina], Xuan Carlos, ed. (2012): Benito de l’Auxa - Antón Balvidares, Poesíes, edición, introducción y notes de…, Uviéu, Ediciones Trabe.

Busto Cortina, Xuan Carlos (2014): «Xuan González Villar (1746-1820), autor de La Xudit: una vida entre Asturias y León», Revista de Filoloxía Asturiana, 14, pp. 247-283.

Busto Cortina, Xuan C. (2017): «Los inicios históricos de la literatura en lengua asturiana», en Ramón de Andrés Díaz, coord., Los Estudios Filolóxicos Asturianos, güei / Los Estudios Filológicos Asturianos, hoy, Oviedo, Real Instituto de Estudios Asturianos, pp. 81-122.

Busto Cortina, Juan Carlos (2019a): «Visiones desde el centro hacia la periferia en el XIX: el caso de la literatura asturiana», en Núria Codina Solà y Teresa Pinheiro, eds., Iberian Studies: Reflections Across Borders and Disciplines, Berlin, Peter Lang (Colección: Estudios hispánicos en el contexto global. Hispanic Studies in the Global Context. Hispanistik im globalen Kontex), pp. 141-160.

Busto Cortina, Xuan C., ed. (2019b): F. A. Bernaldo de Quirós y Benavides: Romance d’El Caballu & poesía en castellanu, Oviedo, Universidad de Oviedo.

Busto Cortina, Juan Carlos (en prensa): «Francisco de Paula Caveda Solares: método y resultados de su obra lexicográfica», Cuadernos de Estudios del Siglo XVIII, 30.

Canella y Secades, Fermín (1886): «El bable», en Estudios asturianos (Cartafueyos de Asturies), Oviedo, Imp. y Lit. de Vicente Brid, pp. 243-284. [Ed. facs. de 1984: Salinas, Ayalga].

[Caveda y Nava, José] (1839): Colección de poesías en dialecto asturiano: comprende las más selectas de Don Antonio González Reguera, Don Francisco Bernaldo de Quirós y Benavides, Don Antonio Balvidares, Don Bruno Fernández y Doña Josefa Jovellanos, con otras varias de autores desconocidos, Oviedo, Imprenta de D. Benito González y Compañía.

Caveda, José (marzo 1879): Recuerdos de la lengua asturiana (el bable): frases, locuciones, modismos y cantares de nuestro dialecto, El Comercio, n.os 161-172. Recogido como folleto en 1886: Recuerdos de la Lengua Asturiana, Gijón, Imprenta del Comercio; y en el volumen I de la obra de Octavio Bellmunt y Traver - Fermín Canella y Secades (1895-1897): Asturias. Su historia y monumentos. Bellezas y recuerdos. Costumbres y tradiciones, Gijón, Fototipografía y Tipografía de Octavio Bellmunt. [Edición facsimilar Gijón: Silverio Cañada (1980-1987)].

Cid, Jesús Antonio (1999): Silva Asturiana. I: Primeras noticias y colecciones de romances en el s. XIX: estudio y edición, Madrid, Fundación Ramón Menéndez Pidal et al.

DGLA = García Arias, Xosé Lluis (2002-2004): Diccionario General de la Lengua Asturiana, Oviedo, Editorial Prensa Asturiana-La Nueva España.

DLE = Real Academia Española (2014): Diccionario de la Lengua Española, <http://dle.rae.es/?w=diccionario> [última consulta 10/05/2020].

Egozcue Alonso, Joaquín (2013): Gumersindo Laverde Ruiz: Estudio crítico, Madrid, Fundación Ignacio Larramendi.

Fernández, Joaquín (2005): El Zar de Asturias. Alejandro Pidal y Mon (1846-1913), Gijón, Ediciones Trea.

F[ernández] F[lórez], J[uan Francisco] (1874): La olla asturiana: librito curioso y entretenido, Madrid, Imprenta de M. G. Hernández.

Fernández-Guerra y Orbe, Aureliano (1865): El fuero de Avilés (Discurso leído en Junta pública de la Real Academia Española, para solemnizar el aniversario de su fundación), Madrid, Imprenta Nacional.

Gago Jover, Francisco (2009-2010): «El Vocabulario asturiano y castellano, coleccionado de la viva voz del pueblo: breve estudio y edición», Revista de Filoloxía Asturiana, 9-10, pp. 9-37.

García Arias, X. Ll. (1982): «Diccionariu asturianu de 1880», Lletres asturianes, 2, pp. 61-83.

García Arias, X. Ll. (1987): «A la gueta de la llingua estándar», Lletres Asturianes, 25, pp. 185-192.

G[arcía] A[rias], X[osé] Ll[uis] (1991): «Dos cartes de Laverde Ruiz a Fermín [i. e. Benito] Canella», Lletres asturianes, 39, pp. 103-107.

García Arias, X. Ll. (1993a): «Cartes [de Arias de Miranda] a Benito Canella», Lletres Asturianes, 47, pp. 142-144.

G[arcía] A[rias], X[osé] Ll[uis] (1993b): «Cartes de Caveda y Nava [a Benito Canella]», Lletres Asturianes, 49, pp. 133-136.

García Arias, Xosé Lluis (2002-2004): Diccionario General de la Lengua Asturiana [= DGLA], Oviedo, Editorial Prensa Asturiana-La Nueva España.

García Arias, Xosé Lluis (2014): «Dialectología, léxico y diccionario etimológico», en Félix Córdoba Rodríguez, María Dolores Sánchez Palomino y Ernesto Xosé González Seoane, eds., Lexicografía de las lenguas románicas, Berlin, Walter de Gruyter, 1, pp. 143-166.

García Arias, Xosé Lluis (2015): «Datos para una lexicografía de la lengua asturiana», Estudios de Lexicografía [Barcelona], 2, pp. 70-82.

García Oliveros, A. (1947): Diccionario bable de la rima, Oviedo, Diputación de Asturias-Instituto de Estudios Asturianos.

Gómez Turiel, Pedro (2012): «Algunos antecedentes del concepto de leonés de Menéndez Pidal», Lletres asturianes, 107, pp. 105-115.

González Llanos, Rafael (1845): «Examen paleográfico-historico del códice y código del Especulo ó Espejo de todos los derechos», Revista de Madrid (Segunda época), VI, VII y VIII, pp. 318-342, 244-277 y 189-225.

Gracia Menéndez, Ángela (2016): «La aportación a la metalexicografía bilingüe española de Gaspar de Jovellanos y de Francisco de Paula Caveda Solares», en Antonio Salvador Plans et alii, eds., La historiografía lingüística como paradigma de investigación, Madrid, Visor Libros, pp. 485-502.

Hiersemann, Karl W. (1911): Spanish manuscripts: with a supplement containing incunabula, woodcut-books, and rare impressions of the sixteenth century, formerly the property of D. Antonio Cánovas del Castillo ... [et al.], Leipzig, Hiersemann.

Jovellanos, Gaspar Melchor de (1831): Colección de varias obras en prosa y verso, adicionada con algunas notas por D. R[amón] M[aría] C[añedo], Madrid, Imp. de León Amarita, IV.

Jovellanos, Gaspar Melchor de (1985): Obras Completas. 2. Correspondencia 1º (1767-Junio de 1794), edición crítica, introducción y notas de José Miguel Caso González, Oviedo, Centro de Estudios del Siglo XVIII-Ilustre Ayuntamiento de Gijón.

Jovellanos, Gaspar Melchor de (2005): Obras completas, 9. Escritos asturianos, edición crítica, prólogo y notas de Elena de Lorenzo Álvarez y Álvaro Ruiz de la Peña Solar, Oviedo, Ayuntamiento de Gijón-Instituto Feijoo de Estudios del Siglo XVIII.

Junquera Huergo, Juan (1991): Gramática asturiana, ed., entamu y notes de Xosé Lluis García Arias, Uviéu [Oviedo], Academia de la Llingua Asturiana.

Laverde Ruiz, Gumersindo (1862): «Dialecto Asturiano», Revista Ibérica, t. V, pp. 181-203. [Reproducido con el mismo título («Dialecto asturiano») en La ilustración gallega y asturiana, nos. 10 (10/04/1879), pp. 112-116; 12 (30/04/1879), pp. 136-137; y 14 (20/05/1879), p. 160].

Laverde, Gumersindo (1878): «Del establecimiento de una academia asturiana», Revista de Asturias, 42, pp. 561-564.

Laverde Ruiz, Gumersindo (1879 y 1880): «Apuntes lexicográficos sobre una rama del dialecto Asturiano», Revista de Asturias, 2, pp. 369-373, 395-398 y 428-432; y 3, pp. 24-26, 38-42 y 109-110. [Ed. facs. de esta revista en 1995: Gijón, Gran Enciclopedia Asturiana].

Lista alfabética (1903): Lista alfabética y por materias de las papeletas que para la redacción de un catálogo se encontraron en la biblioteca del Excmo. Señor D. Antonio Cánovas del Castillo, Madrid, Imprenta de Julián Espinosa y Antonio Lamas, 3 vols.

Lleal Galceran, Coloma (2015): «Ideología lingüística y lexicografía», Lletres Asturianes, 113, pp. 27-44.

López Álvarez, Juaco (2014): «Presentación», en Åke W:son Munthe, Poesía Popular de Asturias (1888-1889), ed. de Juaco López Álvarez y Jesús Suárez López, Gijón / Xixón, Muséu del Pueblu d’Asturies.

Martínez Álvarez, Josefina (1981-1982): «El verso 1085 c del libro del Arcipreste», Archivum: Revista de la Facultad de Filología, 31-32, pp. 483-492.

Menéndez Pidal, Ramón (1952): «Cǫtto, cǫtta», Romance Philology, 6, 1, pp. 1-4.

Munthe, Åke W:son (1887): Anteckningar om folkmålet i en trakt af vestra Asturien, Uppsala, Akademisk avhandling. [Hay traducción al español (1988): Anotaciones sobre el habla popular de una zona del occidente asturiano, Ana Mª Cano, ed. y Berta Pallares, trad., Uviéu [Oviedo], Biblioteca de Filoloxía Asturiana, Universidá d’Uviéu].

Peña Arce, Jaime (2020): «La contribución de Gumersindo Laverde en la inclusión de léxico asturiano en los repertorios académicos de finales del siglo XIX», Lletres asturianes, 123, pp. 109-145.

Pérez de Guzmán, Juan (octubre, 1907): «Cánovas del Castillo juzgado por sus libros», La España moderna, 226, pp. 60-92.

P[idal], P[edro] J[osé] (1840): «Boletín bibliográfico — Colección de poesías en dialecto asturiano», Revista de Madrid. Segunda serie, 3, pp. 581-592. [Reeditado en Estudios literarios, Madrid, Impr. de M. Tello, 1890, 2, pp. 404-405].

Quevedo Viña, José (1993): «Dos cartas inéditas de Don Benito Canella a Don Gumersindo Laverde Ruiz», Lletres Asturianes, 47, pp. 137-141.

Rato de Argüelles [y Hevia], Apolinar (1891): Vocabulario de las palabras y frases bables que se hablaron antiguamente y de las que hoy se hablan en el Principado de Asturias, seguido de un compendio gramatical, Madrid, Tipografía de Manuel Ginés Hernández. [Reedición moderna: (1979) Diccionario bable, Barcelona, Planeta. El prólogo había sido reeditado como «Vocabulario y Gramatica Bable», Revista Contemporánea, 83 (1891), pp. 5-32].

Rodríguez Baltanás, Jesús (2004): «Cartas de Antonio Machado y Álvarez, “Demófilo”, a Gumersindo Laverde Ruiz (1879-1881)», en Valérie Heinen, Susanne Grunwald, Claudia Hammerschmidt, Gunnar Nilsson, coords., Pasajes / Passages / Passagen: homenaje a Christian Wentzlaff-Eggebert, Sevilla, Universidad de Sevilla, pp. 161-172.

Rico Avello, Carlos (1974): El Bable y la Medicina, Oviedo, Instituto de Estudios Asturianos.

Sánchez Vicente, Xuan Xosé (2014): «Delles notes sobre’l Vocabulario asturiano y castellano, coleccionado de la viva voz del pueblo», Lletres Asturianes, 111, pp. 35-65.

Schuchardt, Hugo (1879): «Fonética andaluza», en La Enciclopedia, Sevilla, 25 de junio de 1879, pp. 137-139. [Reed. en La Andalucía, 25 de julio de 1879. Reproducido también por José Mondéjar (1991): Dialectología andaluza: Estudios, Granada, Don Quijote, pp. 87-91].

Socias Batet, Immaculada (2010): La Correspondencia entre Isidre Bonsoms Sicart y Archer Milton Huntington: el coleccionismo de libros antiguos y objetos de arte, Barcelona, Reial Academia de Bones Lletres-Associació de Bibliòfils de Barcelona.

Somoza García-Sala, Julio (1913): Jovellanos: Manuscritos inéditos, raros, o dispersos (Nueva serie), Madrid, Imprenta de los Hijos de Gómez Fuentenebro.

Somoza García-Sala, Julio (1926): Registro asturiano de obras, libros, folletos, hojas, mapas y ediciones varias, exclusivamente referentes al Principado que no se hallan en bibliografías anteriores, Oviedo, Imprenta La Cruz.

Somoza, Julio (1996): Primer ensayo de un vocabulario bable o dialecto de los naturales de Asturias de..., Álvaro Arias Cabal, ed., Uviéu [Oviedo], Academia de la Llingua Asturiana.

Suárez, Constantino, (a) Españolito (1936-1959): Escritores y artistas asturianos. Índice bio-bibliográfico, con adiciones de José María Martínez Cachero), 7 ts., Madrid-Oviedo, Imp. Sáez Hermanos-Gráficas Summa, t. ii (1936): B-C-Ch, t. vi (1957): P-R.

Terreros y Pando, Esteban de (1786-1793): Diccionario castellano con las voces de ciencias y artes y sus correspondientes en las tres lenguas francesa latina e italiana, tomos I, II y III, Madrid, Viuda de Ibarra, 1786-1787-1788; tomo IV, Madrid, Benito Cano, 1793.

Viejo Fernández, Xulio, ed. (1997): Antón de Marirreguera, Fábules, teatru y romances, Edición, introducción y notes de…, Uviéu [Oviedo], Alvízoras Llibros.

Viejo Fernández, Xulio (2018): «Lexicografía dialectal del asturiano», en Ernesto Xosé González Seoane, coord. y María Álvarez de la Granja, ed. lit., Léxico dialectal y lexicografía en la Iberorromania, Madrid-Frankfurt, Iberoamericana-Vervuert, pp. 349-365.

Vigón, Braulio (1896): Vocabulario dialectológico del concejo de Colunga, Villaviciosa, Imprenta de La Opinión. [Ed. moderna de Ana María Vigón Sánchez con anotaciones y otros trabajos del autor (1955): Madrid, Consejo Superior de Investigaciones Científicas, anexo 63 de la Revista de Filología Española].

Vigón, Braulio (1980): Asturias. Folklore del mar, juegos infantiles, poesía popular y otros estudios asturianos del mismo autor, Oviedo, Biblioteca Popular Asturiana.